Tanatologia, biografia ogólna i nauka o rozwoju zdarzeń w czasie nie zamykają listy dyscyplin, których współpraca między sobą i współpraca z pedagogiką byłaby konieczna dla skonstruowania zrębów teorii wychowania do życia w czasie. Do listy tej dopisać by trzeba tradycję filozoficznej refleksji nad czasem, chronozofię rozwijaną w International Society for the Study of Time3, chronobiologię, etnologię, socjologię i psychologię czasu, a nawet fizykę i kosmologię, które tkwią dziś najgłębiej wśród zagadek ontycznej natury czasu.

Pedagogika „sama z siebie” postulowanej tutaj edukacji wyłonić nie jest w stanie i nie wyłoni. Wynika to z jej epistemologicznej istoty (pedagogiczne zalecenia treściowe i metodyczne są zależne od stanu badań nauk teoretycznych), ale także z obecnego statusu pojęcia czasu w pedagogice. Wszystko wskazuje na to, że posługuje się ona jedynie fizykalistyczną (Newtonowską) oraz zdroworozsądkową koncepcją czasu, w związku z czym czas jest w niej… nieobecny jako przedmiot refleksji lub jest oderwany od materii edukacyjnych procesów.

Zarys obszaru naszych zaniedbań w dziedzinie przygotowania wychowanków do życia w czasie oraz zakres koniecznych, pilnych i zarazem możliwych przedsięwzięć pedagogicznych dla naprawy tego stanu rzeczy odsłonią się przed nami dopiero wtedy, gdy na czas spojrzymy z perspektywy antropocentrycznej, niejako przez: pryzmat „współczynnika humanistycznego” oraz gdy uwzględnimy coraz bardziej interesujące wyniki badań nad czasem, uzyskiwane w wielu różnych dyscyplinach nauki współczesnej. Spróbuję to uczynić przy okazji następnego spotkania lekarzy i humanistów w Gdańsku, jeśli tylko jego wiodący temat mi na to pozwoli.